Σύντομη περιγραφή : Το λαούτο είναι έγχορδο όργανο και αποτελείται βασικά από ένα μεγάλο αχλαδόσχημο ηχείο που καταλήγει σε ένα μακρύ βραχίονα ο οποίος χωρίζεται με κινητές υποδιαιρέσεις, τους μπερντέδες.
Το ηχείο στην πίσω πλευρά είναι κυρτό φτιαγμένο με λεπτές ξύλινες λωρίδες τις ντούγιες ενώ στην μπροστινή σκεπάζεται από λεπτό ξύλινο καπάκι που στο κέντρο του υπάρχει ένα στρογγυλό άνοιγμα η ροδάντζα συχνά διακοσμημένη με ξύλινο γλυπτό αραβούργημα Πάνω στο καπάκι βρίσκεται κολλημένος ο καβαλάρης , ένα λεπτό κομμάτι από σκληρό ξύλο για τη στήριξη των χορδών από τη μία άκρη, ενώ απ ΄ την άλλη αυτές στηρίζονται στο άκρο του βραχίονα τον καράβολα, εκεί όπου βρίσκονται και τα κλειδιά για το κούρντισμα. ΄Εχει τέσσερα ζευγάρια μεταλλικές χορδές και παίζεται με πένα.
Ονομασία: Όργανα που μοιάζουν με το ελληνικό λαούτο τα συναντάμε στη Δυτική Ευρώπη με τη γενική ονομασία lute(λιούτ) ενώ στην Ελλάδα ανάλογα με την περιοχή είναι γνωστό και ως λαγούτο ή λαβούτο. Την προέλευση της ονομασίας του άλλοι την αποδίδουν στο αραβικό al oud που σημαίνει ξύλο και άλλοι στο κούρδισμα σε λα και ουτ(σημερινό ντο) των δύο διπλών χορδών που είχε παλιότερα .
Ιστορία: Η ιστορία των οργάνων της οικογένειας του λαούτου ξεκινάει από την 3η χιλιετία π.Χ στη Μεσοποταμία. Στον ελλαδικό χώρο το πρώτο όργανο αυτού του τύπου που συναντάμε είναι το αρχαιοελληνικό τρίχορδο, η πανδούρα όπως την έλεγαν . Από την πανδούρα προήλθε ο ταμπουράς και μια παραλλαγή του ταμπουρά που διαμορφώθηκε γύρω στο 17ο αιώνα είναι το ελληνικό λαούτο. Στο λαούτο διατηρήθηκε το μακρύ χέρι με τις κινητές υποδιαιρέσεις που είχε ο ταμπουράς , όμως το μικρό στρογγυλό ηχείο αντικαταστάθηκε από άλλο αχλαδόσχημο και βασικά πολύ μεγαλύτερο με στόχο την αύξηση του όγκου και της έντασης του ήχου.
Είναι πάρα πολλές οι απεικονίσεις μορφών λαούτου σε αγιογραφίες ,τοιχογραφίες, μικρογραφίες και λαϊκές ζωγραφιές. καθώς και οι αναφορές σ΄ αυτό στη λογοτεχνία. και ειδικότερα στην ποίηση και το τραγούδι.
Στο έπος του Διγενή Ακρίτα, τα ακριτικά τραγούδια και τα βυζαντινά χειρόγραφα , στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου και φυσικά στο δημοτικό τραγούδι το λαούτο προβάλλεται ως το μουσικό όργανο που είτε μόνο του είτε ως συνοδευτικό της φωνής μπορεί να εκφράσει τα λεπτότερα και ευγενέστερα συναισθήματα του ανθρώπου.
«Ηπαιρνε το λαγούτον του και σιγανά επορπάτει
κι εχτύπαν το γλυκιά γλυκιά ανάδια στο παλάτι
( Ερωτόκριτος 17ος αι.)
Κατασκευή :Το λαούτο όπως και όλα τα παραδοσιακά όργανα φτιαχνόταν και συνεχίζει να φτιάχνεται σε μικρά προσωπικά εργαστήρια πολλές φορές με μακριά οικογενειακή παράδοση εξασφαλίζοντας τη γνώση που πρέπει να συνοδεύει το απαραίτητο μεράκι του κατασκευαστή. Είναι όργανο αρκετά δύσκολο στην κατασκευή του και προέχει η στερεότητά του και η αντοχή του στο σκέβρωμα λόγω των πολύ μεγάλων τάσεων που δέχεται από τις χορδές .Μεγάλη σημασία έχει και η ακρίβεια στις αναλογίες του ώστε όταν τελικά αρματωθεί -τοποθετηθούν δηλαδή οι χορδές- να μπορεί να κουρδιστεί και να παίξει σωστά. Ο περιορισμένος χώρος δεν μας επιτρέπει να αναφερθούμε διεξοδικότερα στον τρόπο κατασκευής του αλλά μπορούμε να πούμε γενικά ότι παίζει μεγάλο ρόλο στην ποιότητα του ήχου και γενικά της κατασκευής το είδος και η ποιότητα των ξύλων από τα οποία κατασκευάζονται τα διάφορα μέρη του, η κόλλα ,τα βερνίκια και φυσικά η ικανότητα του μάστορα. Ανάμεσα στα στάδια της κατασκευής του πρέπει να μεσολαβούν αρκετές μέρες ώστε να στρώνουν τα υλικά και να διορθώνονται προοδευτικά οι ατέλειες. Το χειροποίητο και η δυσκολία της κατασκευής του καθώς και η έλλειψη καλών μαστόρων έκαναν το λαούτο σήμερα εκτός από δυσεύρετο, να είναι και αρκετά ακριβό.
Είδη λαούτου:Το λαούτο το βρίσκουμε σε παραλλαγές στις διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου που έχουν μεταξύ τους από μικρές έως πολύ σημαντικές διαφορές. Στην Κρήτη το λαούτο είναι πολύ μεγαλύτερο και έχει πιο χαμηλό κούρντισμα για να ταιριάζει με τη λύρα ενώ στην Κων/πολη είναι αρκετά μικρό με εντέρινες (σήμερα νάυλον) χορδές και ξύλινα κλειδιά. Το στεριανό και το νησιώτικο λαούτο μοιάζουν αρκετά και έχουν το ίδιο κούρντισμα.
Τρόπος παιξίματος-τεχνικές δυνατότητες :Το λαούτο κουρντίζεται πάντα κατά πέμπτες:ντο σολ ρε λα από πάνω προς τα κάτω το στεριανό και το νησιώτικο ,σολ ρε λα μι μια τετάρτη πιο χαμηλά το κρητικό. Σήμερα χρησιμοποιείται ως όργανο κυρίως συνοδευτικό, στηρίζοντας ρυθμικά και αρμονικά τα περισσότερα μελωδικά όργανα όπως το κλαρίνο το βιολί τη λύρα κλπ και η μελωδική του παρουσία περιορίζεται σε μικρές μελωδικές απαντήσεις ή μουσικές γέφυρες στα κενά της κύριας μελωδίας παρότι παλαιότερα το χρησιμοποιούσαν και ως μελωδικό. Η δυσκολία της τεχνικής του και η εισβολή και επικράτηση άλλων πιο ηχηρών οργάνων έκανε τους πριμαδόρους λαουτιέρηδες ή να αποσυρθούν ή να προσαρμοστούν στον συνοδευτικό ρόλο. Η αρμονική συνοδεία ενώ παλιότερα ακολουθούσε τους κανόνες του ισοκρατήματος και επέτρεπε συνηχήσεις σύμφωνες με τον τροπικό χαρακτήρα του μονόφωνου βυζαντινού και δημοτικού μέλους ,σήμερα επηρεασμένη από την ευρωπαϊκή μουσική επιτρέπει και συγχορδίες δυτικού τύπου που όταν η χρήση τους φθάνει στην υπερβολή αλλοιώνει εντελώς το χαρακτήρα της παραδοσιακής μουσικής.
Το λαούτο σήμερα :Η δυσκολία που έχει το λαούτο στο παίξιμο και στο κράτημά του, και η ακριβή αγορά του, οδήγησαν σιγά σιγά στην αντικατάστασή του από την ευκολόπαιχτη και φτηνή κιθάρα. λέει χαρακτηριστικά ο Φοίβος Ανωγειανάκης στο μνημειώδες έργο του τα. Και τι να πει κανείς για τις ηλεκτρικές κιθάρες και τα αρμόνια με τις τζαζ ?ροκ συγχορδίες και τους θορυβώδεις ενισχυτές που ισοπεδώνουν ότι έχει απομείνει?
Για να μην γίνει η αλλοιωμένη και παραποιημένη μορφή της παραδοσιακής μας μουσικής με τη συχνή προβολή της συνείδηση και κατεστημένη αισθητική και τελικά χάσουμε άλλο ένα κομμάτι πολιτισμού αμαχητί, πρέπει πέρα από τις μεμονωμένες προσπάθειες των διαφόρων συλλόγων η ίδια η πολιτεία να φροντίσει για την οργανωμένη διδασκαλία και εκμάθηση σπάνιων παραδοσιακών οργάνων όπως το λαούτο κυρίως στην επαρχία, όπου ενώ υπάρχει πολλές φορές η θέληση, δεν υπάρχει η ανάλογη δυνατότητα.
Σάκης Παπαδημητρίου
Φιλόλογος, μουσικός, υπ.διδάκτωρ φιλοσοφίας Παν/μίου Πατρών,
υπεύθυνος Μουσικού Εργαστηρίου Αιγίου
Βιβλιογραφία:
« Τα ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα» Φοίβος Ανωγειανάκης, Αθήνα, 1976
« Ελληνικά μουσικά όργανα»,Σταύρος Καρακάσης, Αθήνα ,1970
« Παραδοσιακά μουσικά όργανα», Ross Daly ,Πάτρα 1994
Πηγές:
www.mousikoergastiri.gr
www.music.iastate.edu
www.phys.uri.edu
www.shipbrook.com
zaliosparadosi.blogspot.com
