ΚΛΑΡΙΝΟ: Το βασικό όργανο της δημοτικής μας παράδοσης
Η ιστορία του και οι πρώτοι Ηπειρώτες κλαρινοπαίχτες
Γράφει ο ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ*
Εάν όλες οι περιοχές της Ελλάδας έχουν να επιδείξουν πλούσιο υλικό από Δημοτική Μουσική και Τραγούδια, η Ήπειρος κατά κοινή ομολογία όλων, ξεχωρίζει ιδιαίτερα σ’ αυτόν τον τομέα. Τα ηπειρωτικά τραγούδια διακρίνονται και διά την ποικιλίαν των καθώς και διά την εκφραστικότητά των. Το κύριον όργανον που ερμηνεύει τα Δημοτικά μας Τραγούδια είναι αναμφισβήτητα το Κλαρίνο. Το κλαρίνο όμως είναι όργανο Ευρωπαϊκό. Πώς επεκράτησεν; Ποιοί ήταν οι πρώτοι Κλαριτζήδες; Ποια είναι η Ιστορία του; Να ποια είναι τα ερωτήματα που αμέσως περιληπτικά θα απαντήσουμε:
Το Κλαρίνο ανήκει εις την κατηγορίαν των Πνευστών Οργάνων. Είναι όμως ο Αυλός το αρχαιότατον όργανον αυτής της κατηγορίας, που αναφέρεται εις την ΙΛΙΑΔΑ του Ομήρου γραφείσα περί το 850 π.Χ. που αποτελεί το πρώτο βιβλίο της Ελληνικής ιστορίας αλλά και το πρώτο βιβλίο και της ανθρωπότητας συνάμα. Πρώτος εξερευνητής του Αυλού φέρεται ο Παν κατά την αρχαιότητα, ο οποίος αφού συνάρμοσε 7-9 καλάμια κατασκεύασε το αποκαλούμενον από αυτόν «Σύρριγξ του Πανός». Ο Παν ήτο ο αρχαίος Θεός των ορέων και των δασών, των απόκρημνων βράχων των βαθυσκιών κοιλάδων και των απόκρυφων σπηλαίων.
Είδη Αυλών ήσαν ο Μόναυλος ή Μονοκάλαμος, ο άσκαυλος (ασκί-αυλός κοινώς Γκάιντα) ή Πλαγίαυλος ο οποίος έφερε και γλωσσίδα και ο Δίαυλος που αποτελείτο από δυο παράλληλους Αυλούς. Την επί των Αυλών αρμονίαν εφήρμοσεν πρώτος ο εκ Θηβών Πρόναος τον τρίτον π.Χ. αιώνα κατά τον Ιστορικόν Παυσανίαν, «πρώτος επενόησεν αυλούς Πρόναος εις άπαν αρμονίας έχοντας επιτηδείως πρώτος δε διάφορα ες τοσούτον μέλη υπ’ αυτοίς ηύλησε τοις αυλοίς».
Από τους αρχαίους χρόνους μέχρι το 1690 μ.Χ. εις την κατηγορίαν των πνευστών οργάνων είχε επικρατήσει ο Αυλός με διάφορες παραλλαγές και επαίζετο από τους μουσικούς που ονομάζονταν Αυλητές αν ήσαν άνδρες και Αυλητρίδες αν ήσαν γυναίκες. Παραλλαγές αυλού ήσαν η Φλογέρα, η Τσαμπούνα, η Πίπιζα, η Τζαμάρα, η Γκάιντα και άλλα.
Το έτος 1690 εμφανίζεται το Κλαρίνο ή Ευθύαυλος όπως λέγεται στην ελληνική γλώσσα. Εφευρέτης του κλαρίνου φέρεται να είναι ο Γερμανός Ιωάννης Χριστόφορος Ντέννερ από τη Νυρεμβέργη. Η εφεύρεσή του ήταν αποτέλεσμα επεξεργασίας που έκανε επάνω στο γαλλικό μουσικό όργανο που ονομάζετο Chalumeau. To όργανο αυτό το Chalumeau σύμφωνα με πηγές από τις γαλλικές εγκυκλοπαίδειες είναι λέξη ελληνική. Και το Chalumeau είναι η λέξη Κάλαμος. Ο Κάλαμος δε ήτο όργανον μουσικόν της οικογενείας των Αυλών και αυτός. Να λοιπόν που και το κλαρίνο έχει κάποιες ρίζες ελληνικές.
Στην ουσία όμως είναι ευρωπαϊκή επινόηση που έκανε ο Γερμανός Ντέννερ και αφού συμπληρώθηκε από τους Στάντλερ, Μύλλερ και το Γάλλο Κλοζέ (1730), κατέληξε στο σημερινό ωραίο όργανο. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι αν και το κλαρίνο ανακαλύφθηκε το 1690, δεν επεκράτησε αμέσως ως όργανο εις την Ευρώπη. Εσυνηθίζετο η χρήσις του Chalumeau και πρέπει να φθάσουμε μέχρι το έτος 1750, για να βρούμε κλαρίνα να παίζουν σε ευρεία κλίμακα στις ευρωπαϊκές Συμφωνικές Ορχήστρες. Εις ό,τι αφορά την χώρα μας τα πράγματα εβράδυναν ακόμη πιο πολύ.
Πότε και πώς όμως εμφανίστηκε στην Ελλάδα και συνδέεται τόσο αρρήκτως με την ελληνική δημοτική μουσική μας; Απάντηση ιστορική με το πως εισήχθη εις την Ελλάδα δεν υπάρχει. Είναι όμως αναμφισβήτητα αληθές ότι τα πρώτα κλαρίνα παίχτηκαν στην Ήπειρο και μάλιστα στα Σεράγια και τα Χαρέμια των Πασσάδων των Μπέηδων και των Αγάδων από Έλληνες μουσικούς που ονομαζότανε με μια λέξη Κουμπανία. Βιολί, λαούτο, ντέφι με αρχηγό τον κλαριτζή ήταν τα μέλη της κουμπανίας. Επαίζετο επίσης και εις τους ελληνικούς γάμους.
Πριν όμως εμφανιστεί το κλαρίνο ως όργανο κατά τις διασκεδάσεις και τους γάμους, αρχικά επαίζετο στην Ήπειρο στις στρατιωτικές μπάντες, δηλαδή στις στρατιωτικές φιλαρμονικές.
Πρέπει όμως να κυριολεκτίσουμε. Και πρέπει να ειπούμε ότι τα πρώτα κλαρίνα ακούστηκαν στο Σεράι του Αλή Πασά στα Γιάννενα. Πηγή αυτής της θέσεως μας την παρέχει έμμεσα ο Γάλλος ιστορικός Φραγκίσκος Πουκεβίλ ο οποίος ήτο Πρόξενος της Γαλλίας στα Γιάννενα από το 1805 έως το 1815. Κατά τους πολυάριθμους διαλόγους που είχε με τον Αλή Πασά, ο Αλή Πασάς, όπως ο ίδιος του αποκαλύπτει και του λέγει, ήτο μουσικός και έπαιζε Λύρα. Η σχετική παράγραφος που επιβεβαιώνει τούτο είναι η εξής, από το πολυσέλιδον και πολύκροτο έργον του, Παλιγγενεσία της Ελλάδος, που δημοσιεύτηκε εις το Παρίσι και εις την γαλλική γλώσσα το 1825, με τίτλο Regeneration de la Grece:
…et guand j’ allais aux noces de mes amis, j’ etais le premier joueur de lyre de cent lieues a la ronde; j’ aurais defie les plus habiles a la danse, a la lutte; mais ce temps ne reviendra plus, etuje n’ apercois a lʼ autre bout de L· vie que des chagrins de familla, des orages, et qui sait?…
…και όταν πήγαινα στο γάμο των φίλων μου, ήμουν ο πρώτος οργανοπαίχτης της Λύρας που ακουγότανε σε εκατό χιλιόμετρα, οι καλλίτεροι χορευταί απόφευγαν να τα βάλουνε μαζί μου καθώς και οι πιο καλοί παλαιστές. Αυτοί δε οι καιροί δυστυχώς δεν ξανάρχονται ποτέ και σήμερα δεν βλέπω παρά μόνο καημούς, θύελλες και ποιος ξέρει τι άλλο…;
Η ιστορική πηγή αυτή του Πουκεβίλ αφ‘ ενός, αφ’ ετέρου δε οι άριστες και μεγάλες εμπορικές συναλλαγές που είχεν ο Αλή Πασάς με την Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία, Αυστρία) εδραιώνουν την θέσιν μας, την Ήπειρον ως πρωτοπόρος του κλαρίνου και την καθιστούν ακράδαντον.
Μετά την Ήπειρο, που ως χρονολογία εμφανίσεως του πρέπει να δώσουμε λίγο πριν το 1800, το κλαρίνο διοχετεύτηκε στην Θεσσαλία, Μακεδονία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο και Θράκη. Στην Αθήνα, σύμφωνα με τις αξιόλογες έρευνες επί του κλαρίνου της συγγραφέως Δέσποινας Μαζαράκη, ήτανε όχι μόνο άγνωστο το κλαρίνο και ασύνηθες, αλλά η χρήσις του ήτο απαγορευμένη μάλιστα μέχρι το 1925. Σήμερα αυτό ασφαλώς φαίνεται απίστευτο αλλά έτσι είχαν τα πράγματα.
Κατά συνέπεια οι εικασίες ορισμένων συγγραφέων ότι το κλαρίνο εισήχθη εις την Ελλάδα εξ Ανατολών δηλαδή από την Τουρκία δεν ευσταθούν.
Αυτή η εικασία θα ητο αληθής εις περίπτωσιν που το κλαρίνο ήτο διαδεδομένο εις τις περιοχές μας που γειτνιάζουν με την Τουρκία, ήτοι Θράκη, Νησιά Αιγαίου, Κρήτη και Κύπρος. Σ’ αυτές τις περιοχές όπως προείπαμε ακόμη και σήμερα το κλαρίνο είναι άγνωστο.
Η εξ ανατολών θεωρία της εισαγωγής του κλαρίνου κατά συνέπεια δεν έχει ουδεμία βάση και καταπίπτει.
Στη Θράκη αλλά και στη Μακεδονία, τα πρώτα μουσικά όργανα που εχρησιμοποιούντο ήταν η γκάιντα (ο αρχαίος άσκαυλος) και τα δυο “ιερά” όργανα των Αναστενάρηδων, ήτοι η παλιά αχλαδόσχημη Λύρα με το νταούλι. Στα νησιά του Αιγαίου, Κρήτη και Κύπρο επικρατούσε το βιολί και η λύρα. Το κλαρίνο και σήμερα ακόμη εκεί είναι σχεδόν άγνωστο. Παράλληλα πρέπει να αναφερθούμε ότι ο πιο αντιπροσωπευτικός χορός της Ελλάδας, δηλαδή ο τσάμικος χορός έχει ως πατρίδα την Ήπειρο. Πρωτοξεκίνησε από την Θεσπρωτία κοινώς Τσαμουριά, όπου Τσάμικο, ήταν το είδος χορού που χορευότανε από τους Θεσπρωτούς ή Τσάμηδες όπως τους ονομάζαμε παλαιότερα. Τοιουτοτρόπως παρατηρούμε ακούγοντας τα ηπειρωτικά κλαρίνα να είναι πιο ηδύλαλα, γιατί έχουν μεγαλύτερο βάθος παίζοντας συχνά σε χαμηλές μουσικές κλίμακες πράγμα που δεν απαντάται ούτε στα ρουμελιώτικα ούτε στα πελοποννησιακά κλαρίνα.
Αφού η Ήπειρος είναι η πρωτοπόρος περιοχή του κλαρίνου στην Ελλάδα ας δούμε ποιοι ήταν και οι πρωτεργάτες μουσικοί του κλαρίνου:
Οι ΠΡΩΤΟΙ ΗΠΕΙΡΩΤΕΣ ΚΛΑΡΙΝΟΠΑΙΧΤΕΣ ΑΝΕΥ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΩΣ
Περιοχή Κουρέντων
Χωρίον Ζελίστα
σήμερα Φωτεινό
Αντώνης Καμψής ή Χαλκιάς
ολίγο πριν το 1800
Μήτρος Χαλκιάς 1841
Πολυχρόνης Χαλκιάς 1867
με πέντε γιους ήτοι:
Μήτσιος Χαλκιάς 1900
Νικόλαος Χαλκιάς 1904
Φώτης Χαλκιάς 1907
Κυριάκος Χαλκιάς 1910
Τάσος (Αναστάσιος Χαλκιάς 1916)
Λάμπρος Χαλκιάς 1869
Με δυο γιους κλαρινοπαίχτες
Περιοχή Κόνιτσας
Θώμος Αναστασίου
αμέσως μετά το 1800
Παυλής Τσούτας 1834
Περιοχή Πωγωνίου
Θανάσης Μπατζής
αμέσως μετά το 1800
Νικόλαος Μπατζής 1863
Κώστας Μπατζής 1910 (γνωστός με το παρατσούκλι Κουλός)
Δελβινάκι
Ντάλλας Λάμπρος μετά το 1800
Γιώργος Ντάλλας 1850
Κωμόπολη Ζίτσα
Ήκμασε και ακμάζει η Σκλήθρα των Καψάληδων
Οι αδελφοί: Πολυχρόνης Καψάλης 1880, Σταύρος Καψάλης 1881 Στη συνέχεια αλλά μετά το 1950 εμφανίζονται στις ηχογραφήσεις Σταύρος Καψάλης (γιος του Πολυχρόνη Καψάλη), Γρηγόριος Καψάλης (γιος του μουσικού Αλέξανδρου Καψάλη ο οποίος Αλέξανδρος Καψάλης ήταν γνωστός με το παρατσούκλι κυρίως Λέτσιος).
Από το Χλωμό Πωγωνίου
Δημήτριος Μέτσιος 1850
Σπύρος Μέτσιος 1870
Λάμπρος Μέτσιος 1910
Πέτρος Τσιόκανος 1910
Ράμος (από την Αυλώνα) 1900 με δυο γιους τον Σκεντέρη και Πέτσιο 1915.
Κώτσιος Μίλιας από τις Σχωριάδες 1910.
Γιώτης Ζώτος 1930 από τη Σωπική.
Στο Σεράι του Αλή Πασά (γύρω στο 1800) περίφημος βιολιστής ήταν ο Ηπειρώτης Λάλος Φάκος από την Βελτσίστα.
Όπως είναι γνωστό η ανακάλυψη του γραμμοφώνου ή φωνογράφου έγινε από τον Edisson το 1877. Οι πρώτες δε ηχογραφήσεις των ελληνικών τραγουδιών δεν έγιναν στην Ελλάδα, αλλά στην Αμερική από το 1915-1925. Μετά δε το 1925 άρχισαν να ηχογραφούνται τραγούδια στην Ελλάδα.
Οι πρώτοι Έλληνες κλαρινοπαίχτες στην Αμερική ήταν οι εξής από τα διάφορα αρχεία που συλλέξαμε της περιόδου 1915-1925 που έκαμαν ηχογραφήσεις ήτοι:
Νίκος Σουλεϊμάνης
Γ. Κυριακάτης
Αθανάσιος Βρούβας, μάλλον από την Ήπειρο.
Ν. Ρέλλιας
Γιάννης Μακεδόνας
Κώστας Γκαντίνης, μάλλον από την Ήπειρο.
Περικλής Χαλκιάς (πρόκειται για τον πατέρα του γνωστού σήμερα Ηπειρώτη κορυφαίου κλαρινοπαίχτη Πέτρου Λούκα Χαλκιά.
ΗΠΕΙΡΩΤΕΣ ΚΛΑΡΙΝΟΠΑΙΧΤΕΣ ΜΕΤΑ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1925-1950
Νικόλαος Χαλκιάς μετά το 1930, Ηλίας Λήτος, Πολύχρονης Λήτος, Μ. Χαρίσης, Χρίστος Μπούρμπος, Κίτσιος ή Χρίστος Χαρισιάδης, Θύμιος Καρκανάκης, Δημήτρης Χαλκιάς, Μάνθος Χαλκιάς, Χρήστος Παπακωνσταντίνου, Ανδρέας Φάκος, Αναστάσιος Χαλκιάς
ΔΙΑΣΗΜΟΙ ΚΛΑΡΙΝΟΠΑΙΧΤΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1925-1950
Νίκος Καρακώστας, Απόστολος Σταμέλος, Γ. Κυριακάτης, Κώστας Γιαούζος, Νίκος Ρέλλιας, Γιώργος Ανεστόπουλος, Χαράλαμπος Μαργέλης, Χρήστος Μαργέλης, Βάιος Μαλλιάρας, Παναγιώτης Κοκοντίνης, Ιάκωβος Ηλίας, Βασίλης Σαλέας, Γιάννης Βασιλόπουλος. Αλέξης Ζούμπας, Ηπειρώτης βιολιτζής όμως. Ηχογραφούσε στην Αμερική από το 1915-1930. Ο Αλέξης Ζούμπας συνόδευε πάντοτε στο βιολί την πρώτη Ελληνίδα τραγουδίστρια Μαρίκα Παπαγκίκα από τη νήσο Κω, η οποία ηχογράφησε από το 1918 περί τα 200 τραγούδια στην Αμερική, σε διάστημα 10 ετών (μέχρι το 1930).
Δημήτριος Αραπάκης 1890-1970. Κορυφαίος τραγουδιστής, έπαιζε σαντούρι από την Πρέβεζα. Άρχισε να ηχογραφεί τραγούδια από το 1928 περίπου στην Ελλάδα σε δίσκους 78 στροφών. Επίσημα ελέγετο Δημήτριος Καλλίνικος-Τσούσης.
Μετά τo 1950 υπάρχει πλήθος από Ηπειρώτες διακεκριμένους οργανοπαίχτες του κλαρίνου. Το θέμα είναι συνεπώς τεράστιο, δεν δύναται να αποτελέσει αντικείμενο του παρόντος κεφαλαίου μας.
* Ο κ. Γρ. Καλογερόπουλος εκ Σκλίβανης και Βαρλάμης, Συγγραφέας, είναι Δρ του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, μόνιμα εγκατεστημένος στο Παρίσι.
Πηγές:
www.facebook.com
zaliosparadosi.blogspot.com
el.wikipedia.org/wiki
